We hadden het thuis bepaald niet breed met dat ene spoorwegsalarisje van mijn vader. Maar hij dronk of rookte niet en begin 1955 kocht hij met zijn beetje spaargeld een televisietje: het eerste in onze Mechelse arbeidersstraat. Ik was 11 jaar en keek natuurlijk naar alles wat dat wonderkastje toonde. Ik ken nog altijd iedere minister van de regering van Acker-Lilar. Ik herinner me de incidentenrijke onthulling van het Leie-gedenkteken waar betogers heel de tijd de naam van Leopold III scandeerden terwijl de ministers van krommen aas gebaarden. En bij de buitenlandse nieuwsitems was de rijzige onverstoorbare figuur van de Duitse bondskanselier Konrad Adenauer een vertrouwd gezicht. Ik zie hem nog altijd op bezoek bij Kroestjov, Boelganin en Malenkov en ik herinner me nog de ontroerende beelden toen wat later de treinen uit Moskou met duizenden Duitse krijgsgevangenen in de Duitse stations arriveerden; de laatste gevangenen die eindelijk naar huis mochten tien jaar na de oorlog.

Adenauer was op dat ogenblik 79 jaar want hij is geboren in 1876 in Keulen in Pruisen. Zijn vader is een zeer strenge katholiek, een geblesseerde luitenant van het Pruisisch leger die later een klerk bij het Keuls gerecht wordt. De eerste jeugdherinnering die Adenauer heeft is de triomfantelijke inhuldiging van de eindelijk afgebouwde Keulse Dom door de Pruisische koning (die ook keizer van Duitsland is). De Adenauers hebben het ook niet breed maar vader doet er alles aan om zijn drie zonen een universitaire opleiding te geven. Adenauer studeert rechten en wordt substituut. Hij wordt lid van een tennisclub; een van de weinige plaatsen waar jongens en meisjes elkaar mogen ontmoeten en leert er zijn toekomstige vrouw kennen. Zij komt uit een van de beste Keulse families en ondanks de enorme klassenvooroordelen slaagt Adenauer er toch in haar te trouwen. Het is een bijzonder gelukkig huwelijk met drie kinderen maar het is ook een nuttige verbintenis. Zijn kennissen en niet zijn kennis zorgen ervoor dat hij als 33-jarige adjunct-burgemeester van zijn stad wordt.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog is de burgemeester meer af- dan aanwezig en Adenauer leidt de stad. Hoewel er tienduizenden zwaar gekwetste soldaten al die jaren passeren in de vele hospitalen, denkt Adenauer er nooit aan ook maar één bezoek te brengen. In zijn grote privé-correspondentie is er zelfs geen enkele zin te vinden die refereert aan de gruwelijke slachting honderd kilometer verder. Er is één excuus. Zijn geliefde vrouw sterft in 1916, nauwelijks 36 jaar oud. Een jaar later vliegt hij na een auto-ongeval met zijn hoofd door de glazen afscheidingswand van zijn dienstauto. Hij herstelt maar de chirurgie is nog erg primitief en nu krijgt hij de karakteristieke kop die zo weinig gelijkt op de foto’s van voor het ongeval. Nog in 1918 houdt hij gloeiende redevoeringen ten voordele van “Kaiser und Reich”. Hij is inmiddels ook echt de burgemeester van Keulen en vraagt zich na de oorlog af hoe het verder moet. De Fransen zouden het liefst van allemaal de hele westelijke oever van de Rijn annexeren (dus Aken en Keulen inbegrepen) maar nemen desnoods genoegen met een satellietstaat, een Rijnrepubliek. Adenauer luistert even naar die lokroep maar weigert mee te doen. Een soort Westduitse republiek als een van de federale staten van het Reich ziet hij wel zitten. Keulen is inmiddels door de Britten bezet en die denken er niet aan Frankrijk te sterk te maken.

Adenauer kan het zeer goed stellen met de Britse bezetter die tevens een garantie is tegenover eventuele communistische heefthoofden. In 1921 wordt hij voor de eerste keer genoemd als een mogelijke kanselier maar hij houdt de boot af. Hij wordt wel voorzitter van de Pruisische senaat. Hij hertrouwt met zijn buurmeisje dat 20 jaar jonger is en hem vier kinderen zal schenken. Vijf jaar later verlaten de Britten Keulen (in Wiesbaden blijven ze tot in 1930) en Adenauer kan nu definitief zijn grootse plannen doordrukken: hij creëert een nieuwe binnenhaven, legt een gordel van parken rond de stad en annexeert de buurgemeentes.

Alles gaat goed tot de economische crisis van 1929. Voor Adenauer betekent die een persoonlijke ramp. Hij is een rijk man met een zeer hoog salaris die iedere pfennig opstrijkt die maar mogelijk is, die allerlei zwaarbetaalde beheersmandaten binnenrijft maar die ook nooit genoeg heeft en ongegeneerd speculeert in aandelen. Hij verliest zijn hele fortuin in de crash van ’29 en wordt gered van het bankroet door zijn vele (dikwijls Joodse) zakenvrienden. Een van de gevolgen van de crash is de onstuitbare opgang van nazi’s en communisten. De voorzitter van de Pruisische senaat vindt dat het tijd wordt om de nazi’s in zowel de Pruisische als de Rijksregering op te nemen. Hitler bewondert de daadkrachtige Keulense burgemeester maar beide mannen zullen elkaar nooit ontmoeten. De Führer voert de laatste besprekingen over de machtsovername zelfs in Keulen in januari ’33 maar Adenauer vraagt geen ontmoeting. Een maand later is Hitler aan de macht en laat nieuwe verkiezingen uitschrijven. De nieuwe kanselier komt een verkiezingsmeeting in Keulen geven maar de burgemeester weigert de swastikavlaggen aan het stadhuis te hijsen omdat het hier een partijaangelegenheid betreft. En daarmee heeft hij zijn politiek doodsvonnis getekend. De nazi’s zetten hem af en beginnen een proces wegens financiële fraude. Hij duikt tijdelijk onder in een Benedictijnenabdij en zijn familie leeft van een toelage van een Amerikaanse Joodse vriend. Hij denkt dat Hitler het één, maximum twee jaar zal uitzingen en hoopt dat de Hohenzollerns zullen weerkeren. Hij denkt nog altijd dat het oude Duitsland sterker zal zijn dan de nazi’s en ziet het bewijs hiervoor in de beslissing van de rechtbank om hem buiten vervolging te stellen (Nog in 1942 spant een generaal een proces aan tegen Hitler omdat die hem zonder pensioen uit het leger heeft geschopt. De generaal wint het proces.)

Adenauer wordt eindelijk wakker wanneer hij een van de gearresteerden is de morgen van wat later ‘de nacht van de lange messen’ heet. Sommige kennissen worden zonder vorm van proces neergeschoten. Adenauer wordt een paar dagen later vrijgelaten en schrijft een kruiperige brief aan Frick, de minister van binnenlandse zaken, om te vertellen hoe goed hij altijd voor de nazi’s geweest is, zelfs tegen ministeriële bevelen in. Hij verhuist met zijn familie naar een dorpje aan de Rijn en houdt zich voortaan gedeisd. Hij weigert kordaat iedere medewerking aan, zelfs ieder gesprek over verzet en tekent keurig zijn vele brieven ‘mit Deutschem Grüss’. Hij reageert op geen enkele manier op de vele anti-joodse maatregelen. Hij krijgt een pensioen en leeft rustig verder tot de aanslag op Hitler in juli 1944. Een maand later wordt hij gearresteerd maar ontsnapt. De Gestapo pakt zijn vrouw op, dreigt de kinderen te vermoorden en zij vertelt het schuiladres. Hij wordt weer opgepakt maar een van zijn zonen trekt naar het Gestapo-hoofdkwartier in Berlijn en verkrijgt zijn vrijlating. In maart 1945 arriveren de Amerikanen en ze bieden hem onmiddellijk het burgemeesterschap van Keulen aan. Hij weigert omdat hij nog 3 zonen in het leger heeft maar neemt de baan aan bij de wapenstilstand. Hij is bijna 70 en zijn grote jaren beginnen nu eerst.

Der Alte

Konrad Adenauer is 69 als de oorlog voorbij is. Nog voor de wapenstilstand getekend is hebben de Amerikaanse bezetters van Keulen hem opnieuw burgemeester gemaakt. Zes maanden later wordt hij al aan de deur gezet door de Britten in wiens bezettingszone de stad ligt. Adenauer slaagt er in een geur van verzet tegen de bezetter te kleven op die beslissing maar de realiteit is dat hij wel bezig is met allerlei grootse plannen voor de toekomst maar voor belangrijke dingen, zoals puin ruimen en doden begraven, geen interesse heeft. De stad heeft nog altijd een lijkenlucht terwijl de situatie al verbeterd is in de andere grote Rijnsteden.

Feitelijk komt de Britse beslissing hem na de eerste schok goed uit. Hij kan zich nu concentreren op de grote politiek. Als vooroorlogse burgemeester heeft hij zich nooit in de dagelijkse politieke arena moeten begeven omdat hij zijn benoeming uitsluitend aan zijn familierelaties te danken had maar nu liggen de zaken anders. Hij bewijst op een paar jaar tijd dat er geen smerige truc is die hij niet kent, dat er geen verdachtmaking te vuil is om een politieke “vriend” te laten struikelen, dat een links partijprogramma voor hem perfect aanvaardbaar is zolang hij dat daarna in de praktijk deskundig kan saboteren. Hij wordt voorzitter van het CDU in de Britse zone op de eenvoudigste manier. Hij gaat gewoon bij de stichtingsvergadering in de nog lege stoel zitten, zegt dat hij de oudste is en neemt het voorzitterschap waar. Hij liquideert de aspiraties van andere CDU’ers en hij profiteert schaamteloos van de dood van zijn tweede vrouw. Tijdens haar kortstondige gevangenschap bij de Gestapo heeft zij een mislukte zelfmoordpoging ondernomen. Er is geen enkel medisch bewijs dat dat de oorzaak is van haar dood in 1948 maar Adenauer geeft de politieke winst van deze persoonlijke tragedie niet uit handen en hij stelt zichzelf als het grootste nazi-slachtoffer voor.

Bij de eerste naoorlogse verkiezingen is het resultaat een beetje ontgoochelend. De CDU is wel de grootste partij maar heeft verre van de meerderheid in het nieuwe parlement. De meeste CDU-bazen willen een coalitie met de socialisten vormen maar Adenauer ziet de mogelijkheid een antisocialistische coalitie met een kleine meerderheid op de been te brengen. Hij spreekt tegenstanders in de partij aan, belooft de mooiste en meest prestigieuze ambten, haalt de andere kleine partijen over met andere ambten en nodigt tenslotte de belangrijkste CDU-leiders bij hem thuis uit om te praten over de hoofdvogel: het kanselierschap. Hij overtuigt hen dat hij op advies van zijn artsen de functie maar twee jaar zal uitoefenen (in de werkelijkheid zit hij er 14 jaar later nog) en wint tenslotte de stemming in het parlement met een meerderheid van één stem, de zijne. Adenauer mag dan wel een machiavellist van het zuiverste water zijn maar hij weet ook wel dat Duitsland niet geholpen is met een reeks hielenlikkers en hij omringt zich met mensen die iets te bieden hebben zoals de economist Ludwig Ehrhard en de jurist Walter Hallstein, de latere voorzitter van de Europese Commissie.

Adenauer wordt natuurlijk ook geholpen door de omstandigheden. Nu de overwinning op de nazi’s wat verbleekt, wordt weer duidelijk dat het communisme een minstens even grote schurkenideologie is. De Westerse geallieerden hebben geen zin om nog veel toegevingen te doen aan deze keiharde criminelen en besluiten Duitsland weer op de been te helpen (en tezelfdertijd West-Europa uit het economisch slop te halen). Dat gebeurt met de bekende Marshall-hulp: Adenauer zal tijdens zijn regeerperiode een bedrag van ongeveer de helft van de Amerikaanse hulp naar Israël doorsluizen als Wiedergutmachung; een maatregel die het nieuwe Duitsland veel politiek kapitaal oplevert. En natuurlijk is er de nieuwe Europese Kolen en Staalgemeenschap, de voorloper van de EU. En ook hier heeft Adenauer alle geluk. In de grond is hij een provinciaaltje die buiten een paar toeristische trips nooit een voet buiten Duitsland gezet heeft en die buiten wat beleefdheidswoordjes geen enkele vreemde taal kent. Zijn tegenspelers in die vroege jaren vijftig zijn de Franse minister van Buitenlandse zaken Robert Schuman en de Italiaanse eerste-minister Alcide De Gasperi. De Elzasser Schuman heeft een prestatie op zijn naam die Adenauer zorgvuldig vermeden heeft. Hij was vier jaar officier in de Eerstse Wereldoorlog in... het Duitse leger. De Gasperi is geboren in Trente als onderdaan van de Oostenrijkse keizer en heeft in Wenen gestudeerd. De EU zou waarschijnlijk altijd wel geboren zijn maar het helpt verschrikkelijk veel dat de vaders drie zeer katholieke Duitstaligen zijn die fameus met elkaar opschieten.

Adenauer, die jaren lang zijn eigen minister van buitenlandse zaken is, verankert de Bondsrepubliek volledig in het Westerse kamp, lidmaatschap van de Europese Gemeenschap en de Navo inbegrepen. Hij riskeert zeer veel door terug de onpopulaire dienstplicht in te voeren. Hij verwerpt alle voorstellen van Sovjetzijde om Duitsland te verenigen met een soort neutraal statuut want hij is ervan overtuigd dat zoiets maar een voorwendsel is om het land vroeg of laat bij het Oostblok in te lijven. Zelfs de Amerikanen vinden dat hij overdrijft in zijn afschuw voor de communisten. Bij zijn aftreden is iedereen het erover eens dat hij met zijn harde opstelling de hereniging van Duitsland definitief heeft onmogelijk gemaakt. Toch zal Kohl 36 jaar later vanuit diezelfde positie van macht de DDR opslokken en de documenten die sindsdien opgedoken zijn bewijzen dat Adenauer een tijd lang als enige de echte Sovjetbedoelingen doorgrond heeft.

Inmiddels werken de Duitsers keihard aan de heropbouw van hun land onder leiding van Ehrhard. De Duitse christen-democraten scoren beter en beter bij iedere verkiezing en ze slokt de meeste partijtjes aan de rechterzijde op tot ze voor de eerste keer de volstrekte meerderheid haalt. Het “Wirtschaftswunder” en de bloedig neergeslagen opstanden in Oost-Berlijn en Hongarije maken dat de Duitsers geen avonturen riskeren met de socialisten en pal achter “der Alte” zoals iedereen hem nu noemt blijven staan. Alles went, ook succes en Adenauer denkt zo langzamerhand dat hij God de Vader is omdat hij Duitsland weer respectabel heeft gemaakt; onder meer door zijn goede verhouding met De Gaulle (ook een vurig katholiek en iemand die vrij goed Duits spreekt). Wanneer begin 1963 de christen-democratie achteruitboert bij plaatselijke verkiezingen, komt de opstand. Een groot deel van de parlementsleden is de dictatuur, het nepotisme, de arrogantie van “der Alte” beu en op korte tijd stort zijn machtsbasis in elkaar. Hij wordt feitelijk tot ontslag gedwongen (ongeveer zoals later met Thatcher gebeurt) en moet de kroon aan Ehrhard geven. Hij is dan 87 en hij zegt dat de nazi’s en de Britten die hem als burgemeester buiten schopten hem minder pijn deden. Hij schrijft zijn memoires en wijdt zich aan zijn levenslange hobby’s: rozenkweken en uitvindingen doen want hij is zijn hele leven lang overtuigd geweest dat hij de echte opvolger van Edison was. Alleen vond niemand anders dat ook. Hij sterft vier jaar later.

Een paar jaar geleden verkiezen zijn landgenoten hem tot grootste Duitser aller tijden. Nonsens, natuurlijk: iemand als Mozart komt zeker meer in aanmerking maar het is niet meer correct om eraan te herinneren dat Oostenrijk ooit de belangrijkste Duitse staat was, dat Mozart zichzelf zag als een Oostenrijkse Duitser juist zoals Adenauer zich lange tijd beschouwde als een Pruisische Duitser.